ترجیع بند بسیار زیبا با مفاهیم بلند عرفانی از عارف شهیر حاج میرزا حسن اصفهانی ملقب صفی علیشاه
تمثال عارف شهیر حاج میرزا حسن اصفهانی ملقب صفی علیشاه
مسمط مخمّسی از دیوان اشعار عارف ربّانی ، حضرت صفی الحق
صفی علیشاه اصفهانی روحی فداه :
بســــــم الله الـرّحـمـن الـرّحـیـــــم
خــواهـم ای دل مـحـو دیــدارت کـنـم |
|
جــلــوه گــــاه روی دلـــدارت کــنــم |
در بـــلای عـشــق دلـــدارت کـنـــم
تـا شـوی آواره از شـهــــر و دیــــار |
|
تـــا شـوی بیـگانه از خـویش و تـبـــار |
پـــای بـنــــد طُـــرّه ی یــارت کـنـــم
دوش کـز مـن گـشـت خـالی جـای من |
|
آمـــد آن یـکـتـــــا بُـت رعـنـــای مـن |
خـواهــم از هستی سـبکبــارت کـنــم
گـر تـو خـواهی کـز طـریـقـت دم زنـی |
|
پــای بــایــــد بــر ســرِ عــالـــم زنـی |
مـورد الــطـاف بـسـیــــارت کـنـــم
سـاعـتـی در خـود نِـگـــر تـــا کـیستـی |
|
از کـجـــایی وز چـه جـــایـی چـیستـی |
از حـســابت تــا خـبـردارت کنــــم
هـیـچ بــودی در ازل ای بـی شـهــود |
|
خـواسـتـم تــا هـیـچ را بـخـشـم وجــود |
بـر خــودیّ خــود گرفتــارت کنــم
از جـمــادی بُـــردمت پــس در نـبــات |
|
ونـدر آنـجـــا دادمـت رزق و حـیـــات |
بــــاز راجـع سـوی گُـلـــزارت کـنـــم
در نـبــاتی چـون رسیــدی بــر کـمــال |
|
دادمت نـفـس بَـهـیـمـی در مـثــــال *3 |
خـیــره خـیــره نـفـس غَـدّارت کـنـم *4
خـواستم در خویـش چـون فـانـی تـو را |
|
بــردمـیــــدم روح انـســـانی تــو را |
تـا چـو خـود در فـعـل ، مخـتــارت کنم
بــاز خـواهــم در بـه در گــــردانـمت |
|
از حـقیـقـت بـاخـبــــر گــــردانـمت |
پـس درآن ، چـون نـقـطـه سیّــارت کنم
از دَمَم لاشَیء بودی، شَیء شدی |
|
مرده بودی یـافتی دَم ، حَیّ شـدی |
از بـقـــای جـــان ، خـبـــردارت کـنــم
گـــر تـو خـواهـی بـر امـــان الله رسـی |
|
آن امــــان مـن بــود ، در مفـلــسـی |
تـا به جـانـهــا ، کـیمیــاکارت کـنم *5
زانـکه کـردی یک نفس یـــادم یـقـیـن |
|
بـاب معنـی بــر تـو بگـشـــادم یـقـیـــن |
بـی گمـــان بـر خـود ، گـرفتــارت کنم
چـون که دادم از صراطـت ، آگـهــی |
|
خـود نـمـودم در سلـوکت ، همــرَهـی |
در چَـهِ غفلت ، نگـونـســــارت کـنـــم
چـون ز مـن خـواهـی دَمِ عشق ای پسر |
|
بِـدهَمَـت دَم ، تـا شــوی آدم سِـیَـــــر |
افـســرت را گـیــرم ، افـســارت کـنــم
می تَـنـی تــا کِـی هَمی بــر دور خَــود |
|
هـمچــو کــرم پیـله ، دایــم ای وَلَـد *6 |
مـن بـه یک دم ، گـاو عـصّــارت کـنـم
من تـو را خـواهـم ز قیــد تـن بــری |
|
تـو نــداری جـز ســـرِ تــن پـــروری |
جـبـریــــانـه ، مُحـتضَــروارت کنـــم *8
تـا شـوی تسلیـــم تـو ، در امـر پـیــــر |
|
همچـو صیـــد مـرده در چـنـگال شیـــر |
گــاه بـی نـان ،گــاه بیـمـــارت کـنــم
تـا بـوَد خــام ایـن وجــود سـرکِـشَــت |
|
بـاز بِـکـشَـــم ، زآتـش انــــدر آتـشـت |
زان مِـی مـسـتــــانـه هـشـیــــارت کـنـم
گــاه بــر دار فـنـــــــا ، آویـــزمـت |
|
گَـه بـه خـاک وگَـه بـه خـون آمیزمت |
تـا زعـمـــر خـویـش بـیـــزارت کـنــم
تـا نـفَـس داری ، رســانم ای عجـب |
|
هـر نـفـس صــد بـار ، جـانت را به لب |
تــا ز خــواب مـرگ بـیــــدارت کـنــم
بـر تـنـت تـا هست از هستـی رَمـَق |
|
گـیـــرم و ســـازم به هیچت مستـحق |
تـا بـه خـود پیچــان چـو طومــارت کنم
گــر حدیث از روح گویی گـر ز تـن |
|
جز من و ما نیست هیچت در سخن |
در تـکـلّــم نـقــش دیــوارت کـنــــم
آفـتـــاب ای مـه ، نَـهَـــم پـــالان تــو |
|
بــرزنـم برهـم ، ســــر و سـامان تــو |
مـسـتـحـق لَـحـــم مُــــردارت کـنـــم
تـا نگــردانی ز مـن رو ســـوی خـلــق |
|
بــازگـــردانـم ز ســویت روی خـلــق |
نـاامـیـــد از یـار و اَغـیـــــارت کـنـــم
گــر هـــزارت ســـر بـوَد در تـن ، هلا |
|
کـوبم آن یکجــا به سنـگ ابـتـلاء *13 |
آرَم و تــن بـــر ســــرِ دارت کـنــــم
تــا زنم آتـش تـو را بـر جـسـم و جــان |
|
ســــوزم از نـــارِ جَــلالَت خـانـمـــان |
همچــو آن حـلّاج اَســــرارت کـنــــم
گـــر به راه عـشـــق پــا اَفـشـــرده ای |
|
ور به ســـرّ صـوفـیــــان پــی بـــرده ای |
تـا بـه هـر دل ، زنــده ســـردارت کـنـم
گـــر کـنــی از بـهــــر دنـیــا طاعتــی |
|
خــود نمــانـد بـر تـو ، غیـر از زحمتــی |
ســــرنـگون بـر عکـس در نـارت کـنــم
در تـذکّـــر ، خـواهـی ار اشـــراق مـن |
|
عاشـق نـوری تو ، نــی مشتــاق من |
مـصــدر انــوار و اطـوارت کـنـــم *15
گـه حدیث از شـرّ کنـی گاهی ز خـیـر |
|
گـه سخـن از کعبـه گـویــی گه ز دِیــر |
واحــد انـــدر مـلک قـهّــــارت کـنــم
گـه بـه تـن گـاهی بـه جــان داری نـظـر |
|
گـه به چـشـم شــاهـــدان داری نـظــر |
در نظـــرهـا جملگی خــوارت کـنــــم
گـاه بـر گل ، گـه بـه نـرگـس عـاشقـی |
|
گه به قاقُـم گه به اطلس عاشقی *17- 18 |
سُخـــره ی هر شهـــر و بازارت کنم *19
گه به کسب و جـــاه و مـالستَت هـوس |
|
گـه بـه عـمـــر بـی زوالستَت هـــوس |
زان بـه فـکـــر هیچ غمخـــوارت کـنــم
آخــر از خـود یک قــدم بـرتـــر گـذار |
|
این خیــالات هَبــاء ، از سـرگــذار *20 |
تـا بـه خـلـــد عـشـق طـیـــّارت کـنـــم
کـاهلـی تـا کـی ، دمی در کــار شـــو |
|
وقت مستی نیست ، هیـن هُشـیار شــو |
تــا به همـراهـــان خـود یــارت کـنـــم
بـار کـش زیـن منـــزل ای جـــان پــدر |
|
کاین بیـابـان جمله خوف است و خطــر |
کـار من ایـن بـود کَـاخـبــــارت کـنــم
گوش دل دار ای جوان بـر پنــد پیــر |
|
شــو درایـن بحـــر بلا ، هم بـنــد پیـــر |
بی نـیـــاز از خـلـق ، یکبــــارت کـنــم
جـان بـابـا ، از حـوادث وز خـطـــــر |
|
جــز بـه سـوی مـن تـورا نـبـود مـفــــرّ |
آب و آتـش را نـگهــــدارت کـنـــم
بــا وجــودِ آن کـه در جـــرم و گـنـاه |
|
عمـــر خود در کـار خود کـردی تبـــاه |
پـس بـه جــــرم خلق ، غفّــــارت کـنــم
گــرچه در بــــزمِ حضوری ای فقیــــر |
|
گـــرچه مـرآت ظهـوری ای فقیــر *22 |
ور نـه دور از فیـضِ دیـــدارت کـنــــم
قصـه کـوتـه ، بنــده شـو در کــوی مـن |
|
تــا بـه دل بـیـنـی چـو موسـی روی مـن |
در مـقـــام قُـــرب احـضـــارت کـنـــم
دم غنیمت دان که عـالم یک دم است |
|
آن کـه با دم همـدم است او آدم است |
دم بـه دم ، دم تـا بـه دم ، یـارت کـنـــم
صـاحب دم انـــدریـن دوران ، مـنــــم |
|
بلکـه در هــر دور ، شـــاه جان منـم |
من به معنی ، بحـــر زَخّــارت کـنـم *23
گــرچه از معنـی و صـورت بِـالوُصــول |
|
مـطـلـقــم در نـــــزد اربـاب عـقـــول |
تـا بـه صورت ، معـنـی آثـارت کـنـــم
انـبـیـــــاء را در نـبـــوّت رهـبـــــرم |
|
اولـیــــاء را در ولایـت ســــرورم |
نک خبـــر از ســرّ کــرّارت کـنـم *24
جلـوه گـر هـر عصـر در یک کسـوتم |
|
ایـن زمـــان انـــدر لبــــاس رحمتـــم |
ای صفــی ، من نـورالأنـــوارت کـنـــم
در خـصـــالـم ، رحـمهً لـلـعــالمـیــن |
|
در جـمــــالم ، راحـمِ رحــم آفـــریـن |
بـیـن مــرا ، کــز شرک بیـــزارت کـنـم
مـن صــــراط مستقیمَستَـــم ، هِــله |
|
هـرچـه جـــز مـن ، راههـای بـاطـلـه |
تــــا بـه راه راست پــــادارت کـنـــــم
تـا نـه بـیـــرونـت بـــرَد دیــوِ رجـیــم |
|
ای بــــرادر زیـن صـــراط مـسـتـقـیـــم |
تـا کـه حفــظ از شــرّ اشـــرارت کـنــم
مـن طلـســمِ غـیـب و کـنــــزِ لاسـتَـــم |
|
چـون بـه کـنـــــزِ لا رسـی إلّاسـتَــــم |
بـیــن یکـی تـا واقـف از کـارت کـنـــم
مـظهــــر کلّ عـجـــایـب کیـست ، مـن |
|
مـظهــر ســـرّ غـرایـب کیـست ، مـن |
کــژ مَـغِــــژ ، تـا راست رفتـــارت کـنـم
گـر ز ســـرّ خـود زنــم دم ، انــدکـی |
|
خـاطـــرِ لـغـــزنــده افـتـــد ، در شـکی |
گـر کنـی شک ، بـنــدِ پنــدارت کـنـم
شب گذشت ای بـلبــل آشفــته حـــال |
|
روی گل بیـن ، درگــذر از قیـل و قــال |
تـا بـه مدح خـود ، شکـــرخوارت کنـم
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 * طَرّار : تردست ، عیار ، کیسه بر . طِرار : جمع طُرّه ، جبهه ، ناصیه ، دسته موی تابیده در کنار پیشانی . این عبارت در بیت با صنعت ایهام به کار رفته است .
2 * آمال : امیدها ، آرزوها ، جمع اَمل .
3 * بهیمی : منسوب به بهیمه ، حیوانی . بهیمه : حیوان چهارپا از قبیل گاو و گوسفند و اسب و شتر و گوسفند .
4 * غَدّار : بسیار غدرکننده ، بی وفا ، خائن ، حیله گر ، فریبکار . صیغه مبالغه در زبان عربی .
5 * کیمیا : اختلاط و امتزاج . در اصطلاح قدما ماده ای که به وسیله آن بتوان مس را تبدیل به زر کرد .
6 * وَلَد : فرزند . جمع آن اولاد است .
7 * رَشَد : به راه راست رفتن ، هدایت شدن ، از گمراهی درآمدن و نیز به معنی پایداری و ایستادگی در راه راست .
8 * محتضَر : بیماری که در حال جان کندن است ، کسی که دم مرگ است . اسم مفعول از مصدر احتضار در زبان عربی .
9 * دِماغ : مغز سر . جمع آن ادمغه . در فارسی به معنی بینی هم می گویند . دماغ سوختن : کنایه است از محنت بسیار کشیدن .
10 * بیزیدن : بیختن . غربال کردن ، سرند کردن ، الک کردن . چیزی خشک و خرد را از الک و غربال و موبیز رد کردن و تکان دادن که نرمه آن بیرون بیاید و نخاله اش بریزد .
11 * نَسَق : نظم و ترتیب ، هرچیزی که دارای نظم و ترتیب و بر نظام خاص باشد و نیز به معنی به رشته کشیدن مروارید و مرتب کردن آن .
12 * مِحَن : جمع محنت . بلا ،آفت ، بلیه ، آزار ، اندوه ، آزمایش ، متضاد منحت .
13 * ابتلاء : در بلا افکندن ، دچار کردن ، آزمایش و امتحان و گرفتاری و رنج و سختی . مصدر باب افتعال در عربی .
14 * مرزوق : روزی داده شده ، بهره مند ، خوشبخت ، کسی که به او رزق و روزی داده شده . اسم مفعول از مصدر ارتزاق در زبان عربی .
15 * اطوار : جمع طور . انواع و اصناف ، حالتها و کیفیتها ، حالات و هیأتها . و نیز به معنی به یک بار ، قال اللّه تعالی «خلقکم اطواراً»
16 * برهمن : در سانسکریت به معنی مطلق پیشوایان روحانی ، یکی از سه طبقه مردم در آیین برهمایی . بت پرست و زناربند ، و حکما و دانشمندان و پیر و مرشد بت پرستان و هندوان و آتش پرستان . و اصیل و نجیب هنود را نیز برهمن گویند . و بعضی گفته اند چون نام حضرت زردشت براهام بوده و بیاس حکیم از هندوستان به امتحان وی به ایران آمده و بعد از ملاقات و مقالات سرسپرده ی کیش و آیین او گردیده به هندوستان بازگشت ، طریقت او را به هندیان بیاموخت ، آن طایفه را برهمن لقب شد و براهمة به قانون عرب جمع آن گشت . براهمه طبقه اعلی درآیین هندو و در نظام طبقاتی هند می باشند و وظیفه اصلی برهمن مطالعه و تعلیم وداها و اجرای مراسم دینی است . برهمن حق پرداختن به کارهایی که هدف آنها به دست آوردن مال است ندارد ، و مالک چیزی نتواند بود . زندگی برهمن به چهار مرحله تقسیم می شود و در مرحله چهارم به طور کلی از این دنیا و علایق آن منقطع می شود و همّ خود را وقف کارهای نیک و تفکر در امور الهی می کند .
17 * قاقُم : حیوان کوچکی است از موش بزرگتر شبیه سنجاب و سمور که جانوران دیگر را شکار میکند . پوستش نرم و سفید و دمش کوتاه و سر دم آن سیاه است که گرانبهاتر از پوست سنجاب بوده واو را برای پوستش شکار می کنند .
18 * اطلس : نوعی پارچه ی ابریشمی پرزدار ، جامه ی ابریشمی .
19 * سُخره : ذلیل و مقهور و زیردست ،کسی که مردم او را ریشخند کنند ، آنکه به کار بی مزد گمارده شود .
20 * هَباء : گرد و غبار که از روزن در آفتاب پدید آید ، خاک نرم که از زمین بلند شود و در هوا پراکنده گردد . و نیز مردم کم خرد را گویند . جمع آن اهباء .
21 * عَون : مساعدت ، یاری ، مددکار ، پشتیبان . جمع آن اعوان .
22 * مرآت : نمودن ، نمایش دادن ، آیینه .
23 * زَخّار : در عربی به معنای بسیار پُر و لبریز ، پرآب و مواج ، صیغه مبالغه است . و در فارسی به معنای نعره زننده و شور و بانگ کننده ، چراکه لفظ «زخ» در فارسی به معنی شور و بانگ آمده و دراین صورت «زخار» کلمه ای است مرکب از لفظ «زخ» و کلمه «'ار» .
24 * کَرّار : بازگرداننده ، بسیار حمله کننده یا سخت حمله کننده در جنگ .
25 * نوائب : حوادث ، پیش آمدها . جمع نائبه .
ترجیع بند زیبای دیگری از حضرت شیخ
چونکه در جوش بحر وحدت شد
|
ظاهر از بحر موج کثرت شد |
||
کنزمخفی که غیب مطلق بود
|
اشکار از حجاب غیبت شد |
||
تانماند به خانه غیر از خود
|
عین اشیا زفرط غیرت شد |
||
گاه گردید دل گهی دلدار |
گاه آیینه دار طلعت شد
|
||
گاه بنمود روی و از معنی |
هر دمی صد هزار صورت شد
|
||
گاه بگشود روی و از محفل |
در سرا پرده هویت شد
|
||
گاه شمشیر در معارک زد |
گاه آماده شهادت شد
|
||
گاه در خوابگاه احمد خفت |
گاه بر مسند امامت شد
|
||
گاه ترویج شرع احمد کرد |
رهنما گاه در طریقت شد
|
||
مالحقیقه که از زبان کمیل |
گفت خود عین آن حقیقت شد
|
||
خلق را گه بخویش شورانید
|
وانگه اندر سرای عزلت شد |
||
گه بمنر دم از سلونی زد |
گاه لب بست خود بحیرت شد
|
||
گاه در طور لن ترانی گفت |
یعنی اندر حجاب عزت شد
|
||
در جهان بی حجاب و پرده گهی |
جلوه گر در هزار صورت شد
|
||
گاه بنمود رخ بموسی و گه |
بریهودان رهین خدمت شد
|
||
گه سه نان داد خویش حامد خویش
|
زآن کنایت بهفده آیت شد |
||
گاه ا ندر نماز خاتم داد |
ختم بر دست او مروت شد
|
||
جود ذاتی او ز سر قدم |
بر حدوث دو کون علت شد
|
||
جلوه گر وحدتش در این کثرت |
بهر اظهار جود و قدرت شد
|
||
وه چه قدرت که چار عنصر جمع |
از دم او بیک طبیعت شد
|
||
وه چه قدرت کش از دو حرف جهان |
وندران هرچه هست خلقت شد
|
||
دوش کاندر حضور پیر مغان |
در خرابات عشق صحبت شد
|
||
این سخن بود گوهری و برون |
از دهان علی رحمت شد
|
||
|
که حقیقت به ملک هستی شاه |
|
|
|
نیست غیر از علی ولی الله |
|
|
مصطفی شاه ملک امکانی
|
اولین موج بحر یزدانی |
||
در شب قرب واجب از دامان
|
چون بر افشاند گرد امکانی |
||
سم رخشش حجاب نه گردون
|
کرد منشق ز گرم جولانی |
||
این عجب بین که آنشب اشیاء را |
داد جسمش عروج روحانی
|
||
هست یعنی حقیقت هر شیی |
ظل آن جسم پاک نورانی
|
||
تا به قوسین قاب پیغمبر |
گشت خارج بجسم ربانی
|
||
سر حد کمان شنو کاینک |
مر تورا گویم ار سخن دانی
|
||
تا بواجب چو دوره پرگار |
کن تصور تو دور امکانی
|
||
جامع دوره را نبوت دان |
بر نبوت دو وجه ارزانی
|
||
وجه ادنی ظهور اوست بر او |
در رسالت بنص قرآنی
|
||
وجه اعلی بطون اوست که هست
|
آنولایت بصدق عرفانی |